SOFU (Sofuzade Zadeler)

SOFU (Sofuzade Zadeler) 

Selanik Mevlevihanesi’nin ilk postnişinin Kerimüddin Dede olması;  Konya Karamanoğulları beyliğinin kurucusu Nurettin Bey (Nûre Sufî)’den sonra Karaman aşîret beyi olan oğlu Kerimüddin’in adını  ve Karamanoğulları Beyliğinin kurucusunun “Nure Sofu” ünvanını taşıması ;“Sofu – Sofuzâdeler” adıyla bir ilgisinin bulunduğunu gösterebilir.

Selanik Vilayeti Eğri- Bucak Kazası; Sarıgöl ve Langaza ve Gelemeriye yörelerine iskân edilmiş olan Kocacık Türkmenleri /Yörükleri arasında, Sofular Cemaati de yer alıyor. Balkanlar’da “Sofular” adıyla bulunan yerleşim birimlerinin aynı adı taşıyan Türkmen gurupları tarafından kurulmuş olduğunu söylemek mümkündür.

Mesela; Dedeağaç livası Sofulu kazası, Manastır vilayeti Kozana livası Sofular köyü, Selanik vilayeti Tırhala livası Yenişehir kazası Sofular Mahallesi,  Selanik vilayeti Langaza kazası Sofular köyü, Edirne livası Sofulu kazası, Selanik vilayeti Kesendire kazası Sofular Çiftliği, Edirne livası Dimetoka kazası Sofular köyü, Selanik vilayeti Kesendire kazası Sofular Çiftliği bulunuyor. Bu yerleşim birimlerinin Balkanlar’a yerleşen Sofular adını taşıyan Türkmen cemaatleri tarafından kurulmuş olduğundan kuşku yoktur.

Selanik ve çevresindeki Türklerin Konya’dan gelmiş olduklarını göz önünde bulundurduğumuzda bu bağlantının kuvvetle muhtemel olduğu, “ailenin “Sofu – Sofuzâdeler” adının nereden almış veya gelmiş olduğunu anlamamıza yardımcı olmaktadır.

Atatürk’ün annesi ve babası tarafı “Sofizadeler” olarak biliniyor. Atatürk annesi Zübeyde Hanım’ın babası “Sofuzâde Feyzullah’tır. “Sofuzâdeler” adını, ailenin sadece “dindar ve sofu” olmalarından dolayı almadıkları anlaşılıyor. “Sofuzâdeler” adının bir anlamı olmalıdır . “Sofu - zâde - Sofuzâdeler”, Sofu’nun ailesinden soyundan gelenleri, mensubiyeti ifade ediyor.

Gâzi Mustafa Kemâl Atatürk’ün hem annesi hem babası tarafı ailesi, kendisi Isfehanlı Türkmeni olan Akkoyunlu beyi Sofu Halil Bey’in hafızı olan Cemalettin ısfehani oğlu Hafız Mehmet Isfehani’nin oğlu Hasan Can’ın oğlu Hoca saadettin Efendi ‘nin oğlu “Emir Sofu” olarak bilinen Hocazade Hacı Esat Mehmet Efendi’nin soyundan gelmiş olmaları sebebiyle, “Sofuzadeler” denildiği anlaşılıyor.

Balkanlar’da iskân edilen Türkmenler arasında Akkoyunlu Beyi Sofu Halil Bey’in mensubu bulunduğu Türkmenler de bulunuyor. Daha önce Akkoyunlu-Karakoyunlu Türkmenleri ve Bozulus arasında daha sonra Dulkadirli  içinde yer alan Sofular adıyla bilinen Türkmen aşiret ve cemaatlerinin “Sofular-Sofuzadeler” adıyla bilinen ailelerle ilgisi vardır.

Arşiv kayıtlarına göre Selanik Vilayeti Gelemeri Nahiyesi Sofular karyesi / çiftliği adını, Sofular cemaatinden almış olması kuvvetle muhtemeldir. Sofular çiftliğinin mutasarrıfı Selanik Müftüsü Abdullah Efendi oğlu Mustafa Necib Bey  ve ortağı Mehmet oğlu Nakıbzâde Abdurrahman idi. Bu zat Nakıbzadeler ailesinden Selanik Nakıbül eşraf kaymakamı Mehmet Efendi’nin oğludur. Nakıbzadeler ailesi, Hoca saadettin Efendi’nin oğullarından Hocazade Hacı Abdülaziz Efendi neslinden gelmektedirler.

Mustafa Kemâl Atatürk ile ilgili olarak çeşitli tarihlerde yayınlanan değişik şecerelerde Sofuzâde Feyzullah Ağa’nın babası İbrahim Ağa, hem Molla Hasan’ın hem de Hacı Abdullah’ın oğlu olarak gösteriliyor. Mevcut şecerelerde Molla Hasan’ın çocukları; İbrahim, Hacı Sofu, Mustafa (Gülsüm Dudu ile evli ve Nefise Molla’nın babası) olarak veriliyor. Bunların da çocukları bulunuyor

Hacı Abdullah’ın çocukları Gülsüm, Hanife, Aluş, Yakup ve İbrahim olarak yer alıyor. Atatürk’ün annesi Zübeyde Hanım, Selanik Vilayeti Lankaza’lı Hacı Sofu Ailesinden Feyzullah Ağa’nın kızıdır. Zübeyde Hanım’ın sülalesine Selanik’te “Sofuzâdeler” deniliyordu.

Selanik ve Langaza’nın eşrafı olan muhafazakâr bir aile olarak biliniyordu. Osmanlı Arşivi belgelerinde ve diğer bazı belgelerde, ailesinin Mevlevi tarikatına mensup olduğu anlaşılıyor. Zübeyde Hanım’ın ailesi dindardır ve kendisi de dini vecibelerini yerine getiren mü’mine, merhametli ve hayırsever bir kadındır.

MOLLA HASAN / HACI SOFU / ŞEYH HASAN EFENDİ

Sofuzâdeler” ailesi Osmanlı Arşivi kayıtlarında “Hacı Sofu” olarak verilmektedir. Mevcut şecerede Atatürk Ailesi’nin en dip dedesi olarak gösterilen “Molla Hasan” namı diğer Hacı Sofu, Osmanlı arşivi kayıtlarında “Şeyh Hasan” olarak geçmektedir. “Molla Hasan”, Atatürk tarafından hazırlanan mevcut şecerede ailenin en dip dedesi olarak gösterilen kişidir.

Selanik Mevlevihanesi postnişini Şeyh Hasan Efendi, Atatürk ailesi fertleri tarafından “Molla Hasan” olarak tarif edilmektedir. Mustafa Kemâl Atatürk’ün, kuzeni Süleyman Sırrı ile hazırladığı söylenen şecerede “ Molla Hasan” adıyla Selanik Mevlevihanesi Postnişini Şeyh Hasan Efendi’ye atıf yapılmış olduğu anlaşılıyor.

Dolayısıyla, Atatürk’ün annesi Zübeyde Hanım’ın babası Sofuzâde Feyzullah Ağa’nın mensubu bulunduğu “Sofuzâdeler” sülalesinin en dip dedesi olarak bilinen Hacı Sofu; arşiv kayıtlarında tespit ettiğimiz belgelere göre Selanik Mevlevihanesi Postnişini Şeyh Hasan Efendi’dir(1648?- 1740):

Osmanlı Arşivinde, Sofuzâdeler ailesine ait kayıtlar bulunmaktadır. Bu kayıtlara göre, Sofuzâdeler ailesinin Selanik vilayetinin değişik mahallerinde ikamet ettikleri anlaşılıyor. Tahrir, nüfus ve temettuat defterleri gibi kayıtlarda Selanik ve bağlı ilçe ve köylerinde bu aileye mensup insanların değişik yerlerde arazi ve mülklerinin, çiftlikleri olduğu görülüyor.

Örneğin, “Hacı Sofu oğlu Ali” ailesi, Selanik’te Ali Paşa Mahallesi nüfusuna kayıtlıdır. Diğer bir Sofuzâde ailesi “Sofizade Seyyit Mehmet Efendi” ise Selanik’te Hayreddincik Mahallesi nüfus ve temettuat defterlerinde kayıtlıdır.

HOCA SAADETTİN’DEN HASAN CAN’A

Atatürk ve Ailesi hakkında yaptığımız araştırmalar neticesinde Osmanlı Arşivinde tespit ettiğimiz belgeler ışığında, Atatürk ailesinin Sofuzadeler adını almasının nedenini de anlaşılmaktadır.

Kayıtlarda “Kapucuzadeler” adıyla da bilinen Atatürk’ün anne ve baba tarafı ailesi Osmanlı döneminin en önemli ve etkili ve saygın ailesi “Hoca Saadettinler Ailesine” mensuptur ve ataları da Akkoyunlu Türkmenlerine dayanmaktadır. Hoca Saadettin Efendi’nin dedeleri Isfehanlı Türkmenlerdendir. Hoca Saadettin ailesi ve ahfadının bir kısmı Selanik doğumlu fakat, Anadolu’dan Balkanlar’a iskân edilen Türkmen ailelerindendir. Mustafa Kemâl Atatürk ve ailesi de ataları gibi Selanik doğumlu Anadolu Türkmenleridir. Selanikli Kapucuzadeler ile Osmanlı döneminin önemli şeyhülislam ailesi “Hocalar-Hocazadeler-Hoca Saadeddinzadeler” ailesinden “Emir Sofu” olarak bilinen Hocazade Şeyhülislam Hacı Mehmet Esat Efendi’nin torunu, Şeyhülislam Mehmet Ebu Sait Efendi’nin oğlu Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin soyundan gelmektedir.

Hocazadeler ailesi fertlerinin hemen hepsi müderris ve şeyhülislamdır. Aynı zamanda bu aile fertleri arasında çok sayıda şair ve divan sahibi, müellif, tarihçi, nakıb ya da nakıbüleşraflık kaymakamlığı yapmış olan kişiler de bulunuyor.

“Sufi Emir” Şeyhülislam Hocazade Hacı Mehmet Esat Efendi’nin oğlu Şeyhülislam Mehmet Ebu Sait Efendi’nin iki oğlu vardı, biri  Müderris Ahmet Efendi  Selanik Kadısı ve Nakıbi idi. Daha sonra Kapucubaşılık görevi tevdi edildi. Diğer oğlu ise kazasker, müellif, 3 dilde şair Şeyhülislam Feyzullah Efendi’dir (17.12.1630-21.10.1698) .

Bunlardan bazıları tarihi kayıtlara göre Selanik’e XVI. Yüzyıldan itibaren yerleşmiş ailelerden oluşuyor. “Emir Sufi ailesinden bazı fertleri de aynı zamanda “Kapucu” veya “Kapucubaşı” görevlerinden bulunmuşlardır. Dolayısıyla Selanik’te Kapucular köyünde arazi ve mülkleri olan ve Selanik merkez mahallelerine ait nüfus defterlerinde kayıtları bulunan “Kapucuzadeler” ailesinin bu adı almasının sebebi budur.

Kapucuzadeler ailesi bu adı; kapucubaşı olarak görev yapmış olan aileler ile kızlarını ve oğullarını evlendirerek hısım ve akrabalık kurmalarından ve bizzat aile fertlerinde kapucubaşılık görevinde bulunanların olmasından dolayı aldıkları anlaşılıyor.

Mesela, Şeyhülislam Hoca Mehmet Saadeddin Efendi’nin oğlu Hocazade Mehmet Efendi’nin kızı Afife Hanım, Kapucubaşı, Sipahi ağası ve Yeniçeri ağası Moralı Mustafa Paşa(?-1623) ile evliydi.

Hoca saadettin efendi’nin torunu Afife Hanım’ın Moralı Kapucubaşı Mustafa Paşa ile evliliğinden dolayı aile fertlerinin “Kapucuzadeler” lakabıyla anılmış olduğu tarih kayıtlardan anlaşılmaktadır.

Moralı Mustafa Paşa, Kapucubaşı, Sipahi ağası, Yeniçeri ağası ve Diyarbakır beylerbeyi görevlerinde bulunmuştur . Dolayısıyla Kapucuzadeler ailesi fertleri arasında adının önünde “Nakıbzade” ibaresinin bulunanların olmasının nedeni de bu ailede nakıb veya nakıbüleşraflık ve nakıbüleşraf kaymakamlığı yapanların bulunmasıdır.

Dolayısıyla, Selanikli Kapucuzadeler (ki biz aileyi aynı zamanda Nakıbzadeler olarak tanımladık) ailesinin “Emir Sufi” ailesinden Sofuzade Şeyhülislam Feyzullah Efendi ile akrabalık bağının bulunduğu düşüncemizi, yeni tespit ettiğimiz belgeler ve tarihi kayıtlar doğrulamıştır.

Hoca Saadetinler/ Hocazadeler ailesinin bir diğer özelliği ise, bu ailenin fertlerinden çok sayıda kişinin Selanik ve ilçelerinde müderris, kadı, molla, müftü, nakıb, nakıbüleşraf, Rumeli kazaskeri olarak görev yapmış olmalarıdır. Bunlar arasında Selanikli olarak bilinen ve tanınan aileler bulunmaktadır.